Debuxando fadas

Os protagonistas foron eles e resulta imposible, e non sería xusto ademáis, destacar a ninguén. Foi un día especial para todos, unha memorable xornada de portas abertas no colexio e no campamento que permitiu que a maioría dos alumnos do centro escolar de Sobrado visitaran Cidadela... por primeira vez nas súas vidas! Incrible pero certo, tal e como dicían os reclamos publicitarios dos espectáculos, filmes e cómics de fantasía da era pre-dixital.

 O obradoiro de debuxo e imaxinación, esta experiencia, tan divertida e enriquecedora, dende logo abre unha nova porta para o vello forte da gándara, pero tamén amosa moitas leccións. Unha delas, e non a menos importante, é que os nenos, organizados ou non en grupos escolares, non son espectadores pasivos na visita aos sitios arqueolóxicos. Actúan cos restos, imaxinan, gozan e aprenden. En Cidadela aconteceu exactamente iso, algo moi a subliñar se temos en conta que arestora é un xacemento de visita árida, coas zonas escavadas difícilies de entender, sen apoios interpretativos complementarios, ... Aquí todo se ten que facer a traveso da vista, o ouvido, os olores, a palabra, ... en resume: dende as emocións e as sensacións que trasmiten o forte romano e a súa fermosa paisaxe.

Agradecidos como poucos grupos de visitantes, a rapazada do CEIP Virxe do Portal agasallou ao Campamento con auténticas obras mestras, un leigado que enriquece a memoria destas pedras vivas que os acompañarán sempre. Vaia aquí unha mostra representativa e que reflicte un manual en tres capítulos moi útil para os arqueólogos esforzados neste aspecto tan difícil como é a comunicación e a interpretación do patrimonio. En realidade, que viron na visita? Estas son as aportacións de tres alumnos de idades e ciclos distintos, dende o primeiro infantil ata o último de primaria. 

Leo, o máis pequeno, Iria e Saray a nena maior, viviron experiencias diferentes na visita a Cidadela e, nalgún caso, primaron aspectos que nada (ou sí, porqué non?) teñen que ver cos restos visitables e o discurso arqueolóxico convencional. A paisaxe aberta, o colorido de Leo, a representación do arqueólogo traballando dentro da muralla que fixo Iria, e esa cidade fortificada con cerca e torreóns que pintou Saray, reflicten a mesma realidade vista por ollos distintos, pero moi abertos e prespicaces. Atribúese a Picasso aquela frase marabillosa e de tanto fondo: "Dende mozo pintaba coma Rafael, pero levoume toda a vida aprender a debuxar coma un neno". Agora tócanos a nós seguir aprendendo deles.

Aprendendo, e gozando, na Ciadella

Non houbo nada coma eles, como esa tolemia de diminuta cohorte que se apropiou do forte romano o pasado venres 9 de xuño. Ese día, despois de varios aprazamentos inevitables, fixemos o tan desexado obradoiro de debuxo e imaxinación cos rapaces do CEIP Virxe do Portal de Sobrado, unha actividade incluida no Plan de Divulgación da actuación arqueolóxica. E abofé que pagou a pena.

Nun día espléndido, ao calor dun sol resplandecente como só teñen as mañáns de primavera nas Agras coruñesas, a luz e a paisaxe da miña infancia, o centro escolar, rapaces e profes, desprazouse en masa ao campamento. Logo dunha explicación lúdica, activa e moi divertida, de percorrer o vello agro da Cerca e da clásica merenda escolar en bolsa de tela, voltamos ao patio do colexio, onde, organizados en grupos segundo idade, a rapazada librou a corda da súa creatividade. Cuns medios sinxelos, pero moi prácticos, deseñaron o que eles viron, imaxinaron ou soñaron. Houbo de todo, e todo bo, pero rechama a impactante presenza, ademáis da impoñente muralla e outras construcións, de obxectos cotiáns, labouras diarias e tamén, atendan ben, multitude de seres vivos: animais, plantas e persoas que poblaban os escenarios mudos. Que contraste cos aburridos dibuxos "arquitectónicos" que dominan as recreacións ao uso dos xacementos arqueolóxicos! Logo, todas esas pequenas obras mestras da espontaneidade e a imaxinación, perduráronse na escola arredor dun gran mural sobre o campamento que eles mesmos fixeran previamente. E aí seguen, para quen as queira gozar.

Foi unha xornada fantástica e todos aprendimos, pero seguramente eu máis que ninguén. Aí, na primeira liña de combate da divulgación arqueolóxica, decátaste do lonxe que está a nosa forma de interpretar e comunicar o pasado a traveso das ruínas e dos restos materiais. Os rapaces de Sobrado non son uns autómatas. Son listos, alegres e teñen os ollos moi abertos, por iso non representaron mecánicamente o que vían, coma se fosen vulgares cámaras dixitais. Soñaron pintando, imaxináronse a eles mesmos diante da Ciadella nun tempo pasado e, sobre todo, contaron historias, pequenas instantáneas tiradas dunha memoria moi lonxana. Toda unha lección.

Sinécdoque (ou "a parte polo todo")

Non terían problema para entender o termo aqueles habitantes do forte que dominaban o grego, como o burócrata do tabularium, un veterano que tivese servido en Oriente ou mesmo moitos dos servos e mercadores, orixinarios do Mediterráneo nacente, que pululaban incansables polo campamento e a cannaba.

E que ben se axusta este sinxelo tropo á imaxe que amosamos! Aí a teñen, "a parte polo todo", nunha variante marabillosa e moi especial daquela metonimia que nos ensinaron cando ainda pendurábamos a bulla. Ese ángulo Noroeste, coa muralla restaurada ao seu ancho orixinal, co intervallum percorrido por unha vía empedrada, ao estilo de Legio, o seu campamento pai, é unha pequena mostra do que foi Cidadela. 

Diante dos nosos ollos, como un lóstrego, a agra pechada da Igrexa, a paisaxe que vivimos, transfórmase no que foi no seu día: un forte inexpugnable, o lugar onde vivíu a Cohors I Celtiberorum, a dona da gándara.

A curva máxica

Vexo estas fotos da vía sagularis do forte da gándara, tiradas onte mesmo, e eu, que son moi coruñés e moi branquiazul, sinto como un lóstrego na miña memoria. E volven os domingos dunha vila das Agras cuberta de lastro, ao xeito dun muro de Flandes, a viaxe nun Morris verde á grande cidade do Atlántico e a mítica curva do vello Riazor, entre tribuna, grada elevada e maratón, aquela soberbia obra futurista de Rey Pedreira, unha arquitectura exquisita e fermosa que choraremos sempre,

E ao final virou!

No relato anterior planeabamos a posibilidade de que os restos de pavimento empedrado atopados no intervallum xirasen de acordo coa xeometría do campamento. Efectivamente viraron e, trazando unha suave pero ben marcada curva,  tomaron dirección Leste, agochándose no perfil da área arqueolóxica.  

Este achado, que enriquece moito a visión actual do xacemento, asegura a hipótese de que o intervallum, ese espazo aberto situado entre a cara interior da muralla e as dependencias campamentais, servise de soporte a unha calzada empregada como vía de circunvalación. E non só foi respectada durante a vida militar da Ciadella, senón que, segundo revelou a súa escavación, foi obxecto, polo menos, dunha reforma que garantíu a súa conservación e plena funcionalidade. Loxicamente serán as intervencións futuras as que determinen se esta rúa percorría todo o perímetro interno do campamento ou se limitaba a sectores concretos do forte que albergou á Cohors I Celtiberorum.

Un intervallum non tan baleiro

Nun campamento romano o intervallum era unha franxa lonxitudinal baleira que percorría o perímetro interno todo ao longo da parede da muralla. Como a maioría dos fortes romanos concibíronse como auténticas plataformas de combate, a función primordial deste espazo era defensiva, tanto na vertente pasiva, afastando os barracóns e outras dependencias e protexéndoos de saetas e proxectís, como activa, facilitando o movemento dos soldados e máquinas de guerra en caso de ataque.

Os romanos eran unha sociedade moi práctica e, por eso mesmo, en Cidadela os competentes enxeñeiros da Legio VII deseñaron un forte que, á súa escala, a que precisaba unha unidade de tropas auxiliares de cincocentos homes, segue punto por punto o plano clásico. E, loxicamente, tamén hai intervallum, o lugar onde levamos centrados gran parte dos nosos esforzos. Con todo, a escavación demostrou que, polo menos neste sector Oeste e no tempo de esplendor do campamento, o intervallum, ainda sendo un espazo aberto,  non estaba tan baleiro como se pensaba. Por iso resultou moi estimulante atopar os vestixios do que semella ser un pavimento ou área de paso que ocupa a espiña central do intervallum, un rústico nucleus de chapacuña fortemente apisonado. Polo de agora, está en proceso de escavación e cara ao Norte ainda non está definido, pero si nese punto flexiona e cambia a dirección Leste ao mesmo tempo que o intervallum, poderíamos chegar a plantearnos que no forte da gándara existiu unha avenida liliputiense que circunvalaba parte do seu perímetro interior.

Unha visita especial

Dentro do Plan de Difusión e Divulgación, todas as visitas guiadas teñen o mesmo tratamento e consideración, pero non podemos negar que algunhas resultan máis estimulantes que outras. E esta é unha delas. Onte á tarde achegáronse un grupo de veciños de Sobrado, Vilasantar e Curtis. Era moi heteroxéneo, sobre todo en idade, como me gustan a min, pero tiña en común que a maioría rexentaban negocios de hostelería, turismo rural, industria artesanal do queixo e mesmo un albergue do Camiño nestes mesmos concellos. Sen dúbida, os motores do turismo da comarca.

O grupo funcionou moi ben, a tardiña de sol acompañou, a visita foi divertida e moi ilustrativa, e todos chegamos á conclusión que Ciadella, co seu forte romano e o resto do seu valioso patrimonio arquitectónico e etnográfico, é un recurso fundamental para o desenvolvemento económico e turístico desta zona de Galicia e que pode ser un piar fundamental no progreso e mellora dos seus negocios e das súas iniciativas profesionais.

Aproveito para agradecer, en nome de todo o equipo, ás xerentes da Casa do Queixo de Grixalba, en Sobrado, a súa colaboración, chea de espíritu positivo e compañeirismo, na programación e desenvolvemento da visita a un lugar que xa forma parte das súas vidas.